Թումանյանական Թմկաբերդը
Թմկաբերդը մեծ, թեև վատ պահպանված ամրոց է Ասպինձայի շրջանում, Վարձիայից մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա։ Այն գտնվում է Կուր գետի ձախ ափին, բարձր ժայռի վրա և հստակ երևում է մայրուղուց, բայց այնտեղ հասնելը հեշտ չէ, ուստի զբոսաշրջիկների ողջ հոսքը սովորաբար անցնում է կողքով։ Այստեղ բարձրանալը հոգնեցուցիչ է հատկապես ամռանը՝ արևոտ եղանակին։ Բայց տեսարանները․․․
Թմկաբերդ հասա քայլարշավ տարբերակով, երկարությունը` շուրջ 3.5 կմ: Այո, այո, այն նույն Թմկաբերդի մոտ, որի մասին Հովհաննես Թումանյանը պոեմ է գրել, իսկ պոեմի հիման վրա ռուս բանաստեղծուհին՝ Սոֆիա Պարնոկը, գրում է նրա լիբերտոն, իսկ Ալեքսանդր Սպենդարյանը՝ «Ալմաստ» օպերան։
Ամրոցները վաղուց ստեղծագործության աղբյուր են եղել գրողների, արվեստագետների և երազողների համար: Սկսած գոթական ամրոցներից, որոնք ոգեշնչել են Մերի Շելլիի «Ֆրանկենշտեյն»-ի նմաններին մինչև ռոմանտիկ դղյակները, որոնք գրավել են Ալեքսանդր Դյումայի երևակայությունը, այս ամրոցները սնուցել են գեղարվեստական և արվեստի անհամար ստեղծագործություններ:
Թմկաբերդ, Թմուկ կամ Թմբուկ, Թմոգվի, միջնադարյան բերդ Մեծ Հայքի Գուգարք աշխարհի Վերին Ջավախք գավառում՝ Կուր գետի ձախ ափին։ Ներկայումս գտնվում է Վրաստանի Սամցխե-Ջավախք մարզի Ասպինձայի (Ասպնջակ) շրջանում։
Երբ առաջին անգամ լսեցի, որ ամրոցից դեպի գետ անցում կա, չհավատացի։ Այնտեղ բարձրությունը լրիվ անիրական է։ Բայց լուրերը հաստատվեցին՝ գաղտնուղի իսկապես գոյություն ունի և գրեթե ուղղահայաց: Երկրաշարժը լրջորեն վնասել է այն, սակայն քարանձավագետներն անցել են առանձին հատվածներով։ Մնում է միայն կռահել, թե ինչպես է այն օգտագործվել նախկինում, երբ չկար մագլցման համար նախատեսված իրեր։
Բերդը գտնվում է երեք բարձրադիր բլուրների վրա և ուներ մոտ 150 մ երկարություն և 30 մ լայնություն` շրջապատված պարիսպներով ու երեք բլրի վրա առանձին կառուցված աշտարակներով։ Պարիսպներն ու աշտարակները կառուցված էին սրբատաշ քարով ու կրով և ունեին մոտ 1,5 մ հաստություն։
Առաջին անգամ Թմկաբերդը հիշատակվում է 10-րդ դարի աղբյուրներում։ Այն վերահսկում էր առևտրական ուղիներին, որոնք Ջավախք աշխարհը կապում էին Առաջավոր Ասիայի հետ։ 10-րդ դարում արաբ զավթիչները փորձել են գրավել բերդը` սակայն անարդյունք։
Ամրոցներն այսօր կանգնած են որպես ուժի և ճարտարապետական փայլի հավերժական խորհրդանիշներ: Նրանք բարձրանում են երկրից, ինչպես հնագույն պահակները, նրանց աշտարակները հասնում են դեպի երկինք, և նրանց պատերը շշնջում են անցյալ դարերի պատմությունները:
Առաջին հայացքից ամրոցները կարծես կառուցվել են ժամանակի ավերածություններին և թշնամիների գրոհին դիմակայելու համար: Այնուամենայնիվ, ավելի ուշադիր զննելուց հետո մարդը հայտնաբերում է խորը արվեստ՝ փորագրված յուրաքանչյուր քարի մեջ: Ժայռերն ու շաղախը վերածել են արվեստի գործերի, որոնք գոյատևել են դարեր շարունակ:
Մտովի գնացի այն իրականություն։ Փորձեցի պատկերացնել, թե ժամանակին բերդն ինչպիսն է եղել։ Ամրոցի արտաքին տեսքը հաճախ ճարտարապետական հնարամտության շունչ կտրող դրսևորում է: Հսկայական քարե պատերը, որոնք երբեմն զարդարված են բարդ փորագրություններով, պաշտպանում են բերդի սիրտը: Ճակատամարտերը, նետերի ճեղքերը և աշտարակները հորիզոնի դեմ ահռելի ուրվագիծ են ստեղծում: Յուրաքանչյուր տարր ծառայում է իր նպատակին՝ համատեղելով գործնականությունը գեղագիտական գեղեցկության հետ: Պաշտպանական պատնեշները, որոնք ժամանակին նախագծված էին պաշտպանության համար, այժմ կանգնած են որպես առաջնորդներ, որոնցից կարելի է նայել ահռելի տեսարաններին։
Թմկաբերդն ուներ երեք դուռ՝ հարավային, հյուսիսային և արևելյան։ Առանձին ցածրադիր բլրի վրա պահպանվել են մատուռի հարավային և արևելյան պատերը, որոնց վրա ժամանակին պատկերված են եղել Սուրբ Աստվածածինը, երկու կույսերը և երկու առաքյալները: Հարավային պատի կամարի ներքևի մասում երևում է մի սրբի պատկեր: Հարավային դռան մոտից ստորգետնյա ճանապարհը ժայռի միջով իջնում է դեպի Կուր գետը։ Բլուրներից մեկի առջևում կա 4,5 մ բարձրությամբ կոթող, որի շուրջը առկա են տների ավերակներ։
Այստեղ է գտնվում Թմբուկ (Թմոգվի) գյուղը, որի գերեզմանատանը կան հայերեն արձանագրություններով բազմաթիվ տապանաքարեր ու խաչարձաններ: Խաչքարերից մեկի վրա նշված է ՊԿԶ (1417 թ.)։ Բացի այդ, բերդի մոտակայքում հայտնաբերվել է գերեզմանաթումբ, որը վերագրվում է մթա III-II հազարամյակներին։ Ավերակ տների պատեր կան նաև բերդի դիմաց, Կուր գետի աջ ափին:
